کد مطلب:179 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:525
شکّیّات نماز
مسأله 1046ـ شكیّات نماز 23 قسم است:
1ـ شكهایی كه نماز را باطل می كند و آن 8 قسم است.
2ـ شكهایی كه نباید به آن اعتنا كرد و آن 6 قسم است.
3ـ شكهای صحیح و آن 9 قسم است كه شرح همه آنها در مسائل آینده به خواست خدا می آید.
1ـ شكهای باطل
مسأله 1047ـ شكهای هشتگانه ای كه نماز را باطل می كند به شرح زیر است:
1ـ شك در ركعتهای نماز دو ركعتی مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در نمازهای مستحب دو ركعتی نماز را باطل نمی كند.
2ـ شك در ركعتهای نماز سه ركعتی (مغرب).
3ـ شك در نماز چهار ركعتی هرگاه یك طرف شك ،یك باشد، مثل این كه شك كند یك ركعت خوانده یا سه ركعت.
4ـ شك در نمازهای چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم در حالی كه یك طرف شك دو باشد (مانند شك دو و سه قبل از اتمام دو سجده).
5ـ شك بین دو و پنج یا بیشتر از پنج.
6ـ شك بین سه و شش یا بیشتر (البتّه این شكها كمتر اتّفاق می افتد ولی در عین حال باید حكم آن روشن شود).
7ـ شك بین چهار و شش یا بیشتر، ولی در اینجا احتیاط واجب آن است كه مانند شك چهار و پنج عمل كند، یعنی بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد
[199]
از نماز دو سجده سهو به جا آورد و سپس نماز را دوباره بخواند.
8ـ شك در عدد ركعتهای نماز كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است.
مسأله 1048ـ اگر یكی از شكهای باطل در اثناء نماز برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بشكند، بلكه باید اوّل مقداری فكر كند اگر شك پابرجا شود، نماز را رها كند.
2ـ شكهایی كه اعتبار ندارد
مسأله 1049ـ شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد به شرح زیر است:
1ـ شكّ بعد از محل
2ـ شكّ بعد از سلام
3ـ شكّ بعد از گذشتن وقت نماز
4ـ شكّ كثیرالشّك یعنی كسی كه زیاد شك می كند.
5ـ شكّ امام و ماموم
6ـ شكّ در نمازهای مستحبّی و شرح هر یك از اینها در مسائل آینده می آید.
اوّل: شكّ بعد از محل
مسأله 1050ـ هرگاه در اثناء نماز بعد از گذشتن محل چیزی، شك كند آن را به جا آورده یا نه مثل این كه بعد از داخل شدن در ركوع، شك در حمد و سوره كند و یا بعد از ورود در سجده شك در ركوع كند، در هیچ یك از این موارد نباید به شكّ خود اعتنا كند، خواه جزء بعدی ركن باشد یا غیر ركن.
مسأله 1051ـ هرگاه در آیات حمد یا سوره شك كند، مثلاً موقعی كه وارد آیه دوم شده شك كند آیه اوّل را خوانده یا نه یا وارد كلمه ای از یك آیه شده، شك كند كلمه قبل را خوانده باید بنابر احتیاط برگردد و آن را به قصد قربت به جا آورد و بعد دنبال آن را ادامه دهد.
مسأله 1052ـ هرگاه بعد از ركوع یا سجود بداند ذكر واجب را گفته امّا نمی داند با
[200]
شرایط و بطور صحیح انجام داده یا نه، به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1053ـ اگر در حال برخاستن شك كند تشهّد را به جا آورده یا نه یا در حالی كه به سجده می رود شك كند ركوع را به جا آورده یا نه احتیاط واجب آن است كه برگردد و به جا آورد.
مسأله 1054ـ كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند هرگاه موقعی كه حمد و تسبیحات می خواند شك كند سجده یا تشهّد را به جا آورده یانه، باید اعتنا نكند، امّا اگر پیش از آن كه مشغول حمد و تسبیحات شود شك كند باید به جا آورد.
مسأله 1055ـ هرگاه قبل از گذشتن محل، شك كند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر ركن باشد نمازش باطل می شود و اگر ركن نباشد صحیح است.
مسأله 1056ـ هرگاه بعد از گذشتن محل، شك كند و طبق دستور، اعتنا نكرده و بگذرد، بعد متوجّه شود كه آن عمل مشكوك را انجام نداده، هرگاه وارد ركن بعد نشده باید برگردد و به جا آورد و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحیح است، مگر آن كه آن جزء مشكوكی كه ترك شده ركن باشد.
مسأله 1057ـ هرگاه شك كند كه «سلام» نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه چنانچه وارد نماز دیگری شده، یا مشغول كاری است كه نماز را به هم می زند،و از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شكّ خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینهاست باید برگردد و سلام را بگوید.
دوم: شكّ بعد از سلام
مسأله 1058ـ هرگاه بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بود یا نه خواه شك مربوط به عدد ركعتهای نماز باشد یا شرایط نماز، مانند قبله و طهارت و یا اجزای نماز مانند ركوع و سجود، به شكّ خود اعتنا نمی كند.
سوم: شكّ بعد از وقت
مسأله 1059ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز را خوانده یا نه یا حتّی گمان كند نخوانده است، به شك اعتنا نكند، ولی هرگاه پیش از گذشتن وقت نماز شك كند، باید نماز را به جا آورد، حتّی اگر گمان دارد نماز را خوانده كافی نیست.
مسأله 1060ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده، ولی نداند به نیّت ظهر بوده یا عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیّت ما فی الذّمّه (یعنی نمازی كه بر او واجب است) خواه ظهر یا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یكی از آن دو نماز را به جا آورده ولی نداند مغرب بوده یا عشا بایدهم نماز مغرب را قضا كند و هم عشا را.
چهارم: شكّ كثیرالشّك
مسأله 1061ـ «كثیرالشّك» یعنی كسی كه زیاد شك می كند نباید به شكّ خود اعتنا كند، خواه در عدد ركعات نماز باشد، یا در اجزای نماز، یا شرایط نماز.
مسأله 1062ـ كثیرالشّك كسی است كه بگویند زیاد شك می كند و اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سرهم شك كند كثیرالشّك است.
مسأله 1063ـ هرگاه به خاطر یك حالت فوق العاده مانند بیماری، غضب یا مصیبت موقّتاً گرفتار حالت كثرت شك شود باید به شكّ خود اعتنا كرده و مطابق احكام آن رفتار كند.
مسأله 1064ـ منظور از اعتنا نكردن به شك این است كه آن طرف را كه به نفع اوست بگیرد، مثلاً اگر شك كند سجده یا ركوع را به جا آورده، بنا بگذارد كه به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، یا اگر شك كند نماز صبح را دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.
مسأله 1065ـ كسی كه فقط در یك مورد نماز زیاد شك می كند (مثلاً در حمد و
[202]
سوره) چنانچه در چیزهای دیگر شك كند باید به دستور شك عمل نماید، تنها درموردی كه زیاد شك می كند اعتنا نخواهد كرد، همچنین اگر كسی در نماز معیّنی مانند نماز صبح زیاد شك می كند، فقط در آن باید اعتنا نكند و نیز اگر كسی در مكان مخصوصی ( مثلاً وقتی در میان جمع نماز می خواند) زیاد شك می كند فقط در همان جا اعتنا به شكّ خود نمی كند.
مسأله 1066ـ هرگاه انسان شك كند كثیرالشّك شده یا نه بنا می گذارد بر این كه كثیرالشّك نشده و بعكس اگر كثیرالشّك بوده، تا یقین نكند به حال معمولی برگشته، باید به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1067ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه (مانند ركوع) و به آن اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده است، چنانچه وارد ركن بعد نشده باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، ولی اگر غیر ركن باشد و بعد یادش بیاید كه به جا نیاورده، چنانچه وارد ركن بعد نشده به جا می آورد و اگر وارد ركن بعد شده بر نمی گردد و نمازش صحیح است.
مسأله 1068ـ اشخاص وسواسی باید به یقین و شكّ خود عمل نكنند بلكه مطابق اشخاص معمولی عمل كنند خواه یقین برای آنها حاصل شود یا نه، و الاّ در بسیاری از موارد نمازشان باطل خواهد بود.
پنجم: شكّ امام و مأموم
مسأله 1069ـ اگر امام جماعت در عدد ركعتهای نماز شك كند، مثلاً نداند سه ركعت خوانده یا چهارركعت هرگاه مأموم بداند چهار ركعت خوانده با علامتی به امام می فهماند و امام باید مطابق آن عمل كند و بعكس اگر امام می داند چند ركعت خوانده، ولی مأموم شك می كند، باید از امام پیروی كند و به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1070ـ برای آگاه كردن امام ممكن است به عدد ركعات نماز دست بر زانو
[203]
بزند، یا «اللّه اكبر» بگوید و یا به هر ترتیب دیگر كه سخن گفتن و كاری بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولی نباید قبل از امام برخیزد و نماز خود را ادامه دهد.
ششم: شكّ در نماز مستحبّی
مسأله 1071ـ هرگاه در عدد ركعتهای نماز مستحبّی شك كند مخیّر است بنا را بر كمتر بگذارد یا بیشتر، مگر این كه طرف بیشتر، نماز را باطل كند كه در این صورت بنا را بر كمتر می گذارد، مثلاً اگر شك میان یك و دو كند مخیّر است بنا را بر یك یا دو بگذارد، امّا اگر شك در میان دو و سه كند حتماً بنا را بر دو، می گذارد.
مسأله 1072ـ كم و زیاد شدن ركن در نافله نیز اشكال دارد.
مسأله 1073ـ شك در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شك در حمد یا ركوع كند چنانچه محل آن نگذشته است باید به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نكند.
مسأله 1074ـ در نمازهای مستحبّی بنابر احتیاط واجب باید به ظنّ و گمان خود عمل كند، تا آنجا كه نماز را باطل نمی كند، مثلاً اگر گمانش به دو ركعت می رود بنا بر آن بگذارد و اگر گمانش به سه ركعت می رود باید بنا بر همان دو بگذارد.
مسأله 1075ـ نمازهای مستحب سجده سهو ندارد، یعنی اگر كاری كند كه در نمازهای واجب سجده سهو دارد، در نمازهای مستحب سجده سهو لازم نیست، همچنین سجده و تشهّد فراموش شده در نمازهای مستحب قضا ندارد.
مسأله 1076ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شك كند آن را به جا آورده یا نه، اعتنا نكند و اگر وقت باقی است به جا آورد.
3ـ شكهای صحیح
مسأله 1077ـ چنانچه گفته شد شك در عدد ركعتهای نمازهای چهار ركعتی در نُه صورت صحیح است:
[204]
اوّلـ شك میان «دو و سه» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنابگذارد كه سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده به دستوری كه بعداً گفته می شود به جا آورد و اگر در سجده دوم بعد از ذكر واجب شك كند بنا بر احتیاط واجب همین دستور را عمل كند، بعداً نماز را هم اعاده نماید (این حكم در تمام مواردی كه شك باید بعد از تمام كردن سجده دوم باشد جاری است).
دوّمـ شك میان «سه و چهار»: كه در هر جای نماز باشد بنابر چهار می گذارد و نماز را تمام كرده و بعداًزآن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نشسته، به جا می آورد.
سومـ شك میان «دو و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: كه باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.
چهارمـ شك میان «دو و سه و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو ركعت نشسته به جا آورد.
پنجمـ شك میان «چهار و پنج» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا می آورد.
ششمـ شك میان «چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند تا شك او تبدیل به سه و چهار شود و بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند بعد یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نشسته به جا می آورد و احتیاط واجب آن است كه نماز را نیز اعاده كند.
هفتمـ شك بین «سه و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به دو و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند، سپس دو ركعت نماز احتیاط ایستاده به جا می آورد و بنابر احتیاط واجب اصل نماز را نیز اعاده می كند.
هشتمـ شك بین «سه و چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به
[205]
دو و سه و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تكمیل كرده، سپس دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دوركعت نشسته به جا می آورد و احتیاطاً اصل نماز را اعاده می كند.
نهمـ شك میان «پنج و شش» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به چهار و پنج بر می گردد، نماز را تمام كرده و دو سجده سهو به جا می آورد و بنابر احتیاط اصل نماز را اعاده می كند.
مسائل متفرّقه شكّیّات
مسأله 1078ـ هرگاه یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بشكند، بلكه باید به دستورهای بالا عمل كند و در مورد تمام شكها باید قبلاً كمی فكر كند اگر یقین به هیچ طرف حاصل نشد و یا گمان در مواردی كه معتبر است بر هیچ طرف قرار نگرفت، چنانچه از شكهای باطل باشد نماز را رها می كند و اگر از شكهای صحیح باشد به دستور آن عمل می نماید.
مسأله 1079ـ ظن و گمان در ركعات نماز در حكم یقین است، یعنی باید بنابر گمان بگذارد و نماز را ادامه دهد، ولی اگر در ركعت اوّل و دوم باشد احتیاط واجب این است كه نماز را بعداً نیز اعاده كند.
مسأله 1080ـ هرگاه در ابتدا گمانش به یك طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوی شد و حالت شك پیدا كرد، باید به دستور شك عمل كند و بعكس اگر نخست حالت شك داشت و بعد گمانش بیشتر به یك طرف شد، باید مطابق گمان عمل كند، ولی اگر شك از شكهایی است كه نماز را باطل می كند و پا برجا شد باید نماز را از سر گیرد و مبدّل شدن آن به ظن اثری ندارد.
مسأله 1081ـ كسی كه نمی داند حالتی كه برای او پیدا شده است شك است یا ظن باید به احكام شك عمل كند.
مسأله 1082ـ هرگاه مشغول تشهّد است، یا وارد ركعت بعد شده و شك كند آیا دو
[206]
سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتّفاق بیفتد صحیح است برای او پیش آید (مثلاً شك میان دو و سه) باید بنا بگذارد كه سجده ها را به جا آورده و به دستور شك عمل كند و نمازش صحیح است، ولی اگر قبل از گذشتن از محلّ سجده شك كند نمازش باطل است.
مسأله 1083ـ هرگاه شكّ او از بین برود و شكّ دیگری به جای آن پیدا شود، باید به شكّ دوم عمل كند، مثلاً اگر شك در میان دو و سه بود، بعد یقین كرد سه ركعت را خوانده و شكّ میان سه و چهار كرد، باید به دستور شكّ سه و چهار عمل كند.
مسأله 1084ـ هرگاه می داند در وسط نماز شكّ كرده، امّا نمی داند مثلاً شكّ دو و سه بوده، یا دو و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نیز اعاده نماید.
مسأله 1085ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكّی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دوركعت نشسته بخواند، باید یك ركعت نماز نشسته به جا آورد و اگر شكّی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند باید دو ركعت نشسته به جا آورد، همچنین در سایر شكها.
مسأله 1086ـ كسی كه نماز ایستاده می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله قبل گذشت نماز احتیاط را به جا آورد و بعكس كسی كه نماز نشسته می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
طریقه نماز احتیاط
مسأله 1087ـ نماز احتیاط كه برای شك در ركعتهای نماز به جا آورده می شود به این ترتیب است كه بعد از سلام نماز باید فورا نیّت نماز احتیاط كند و اللّه اكبر
[207]
بگوید و حمد را بخواند (و سوره را ترك كند) بعد به ركوع رود و مانند نمازهای معمولی سجده نماید، اگرنماز احتیاط او یك ركعت است بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت است بعد از دو سجده یك ركعت دیگر را مثل ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.
مسأله 1088ـ نماز احتیاط اذان و اقامه و سوره و قنوت ندارد و حمد را باید آهسته بخواند، حتّی احتیاط واجب آن است كه «بسم اللّه» را نیز آهسته بگوید ودر میان اصل نماز و نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام ندهد.
مسأله 1089ـ هرگاه قبل از خواندن نماز احتیاط متوجّه شود نمازی را كه خوانده است درست بوده، نماز احتیاط لازم نیست و اگر در وسط نماز احتیاط بفهمد می تواند آن را رها كند.
مسأله 1090ـ هرگاه پیش از خواندن نماز احتیاط متوجّه شود كه ركعتهای نمازش كم بوده، مثلاً به جای چهار ركعت سه ركعت خوانده، چنانچه كاری كه نماز را باطل كند انجام نداده باید آن مقدار را كه كم خوانده است انجام دهد و برای سلام بی جا احتیاطاً دو سجده سهو به جا می آورد و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده باید نماز را اعاده كند.
مسأله 1091ـ هرگاه بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش درست به اندازه نماز احتیاط بوده (مثلاً در شك میان سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز راسه ركعت خوانده) نمازش صحیح است و اگر بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده بنابر احتیاط واجب باید كسری نماز را بلافاصله به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند و اگر بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل كند انجام نداده، احتیاط واجب این است كسری نماز را به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1092ـ اگر كسی شك كند نماز احتیاطی كه بر او واجب بوده به جا آورده است یا نه،چنانچه بعد از وقت نماز باشد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر هنوز وقت
[208]
نماز باقی است در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند به جا آورده است احتیاط واجب آن است كه نماز احتیاط را بخواند و نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1093ـ دستور نماز احتیاط از نظر كم و زیاد كردن ركن و اجزای غیر ركن و شك در به جا آوردن اجزا مانند سایر نمازهای واجب است.
مسأله 1094ـ اگر در عدد ركعتهای نماز احتیاط نیز شك كند باید بنا را بر بیشتر بگذارد، امّا اگر طرف بیشتر نماز را باطل می كند، بنا را بر كمتر می گذارد و نمازش صحیح است.
مسأله 1095ـ برای كم و زیاد كردن اجزاء نماز احتیاط از روی سهو، سجده سهو واجب نیست.
مسأله 1096ـ اگر در نماز احتیاط تشهّد یا سجده را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه بعد از سلام، قضای آن را به جا آورد.
مسأله 1097ـ هرگاه قضای سجده یا قضای تشهّد یا سجده سهو بر او واجب شده و در عین حال نماز احتیاط نیز بر او واجب است باید اوّل نماز احتیاط را به جا آورد، بعد قضای سجده یا تشهّد را و بعد سجده سهو را.
مسأله 1098ـ احكامی كه درباره شكّ و سهو و ظنّ در نمازهای واجب روزانه گفته شد، در سایر نمازهای واجب نیز عیناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دوركعت چون شك او در نماز دو ركعتی است نماز باطل می شود، همچنین سایر احكام شكّ و سهو و ظنّ.
مواردی كه سجده سهو واجب است
مسأله 1099ـ برای چند چیز بنابر احتیاط واجب باید بعد از نماز دو سجده سهو به دستوری كه گفته می شود به جا آورد:
[209]
1ـ كلام بی جا، یعنی سهواً به گمان این كه نماز تمام شده حرف بزند.
2ـ سلام بی جا، یعنی مثلاً در ركعت دوم نماز چهار ركعتی سلام بدهد.
3ـ سجده فراموش شده.
4ـ تشهّد فراموش شده.
5ـ به جای ایستادن سهواً بنشیند، یا به جای نشستن برخیزد.
6ـ در شكّ میان چهار و پنج بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجده سهو بجا آورد و برای كم و زیاد كردن غیر اینها سجده سهو مستحبّ است.
احكام سجده سهو
مسأله 1100ـ اگر چیزی را غلط خوانده و دوباره بطور صحیح بخواند سجده سهو ندارد.
مسأله 1101ـ اگر در نماز چند كلمه یا چند جمله بگوید بطوری كه از صورت نمازگزار خارج نشود وهمه آن یكی حساب شود، دوسجده سهو برای همه كافی است.
مسأله 1102ـ هرگاه اشتباهاً «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» را
بگوید سجده سهو واجب نیست، بلكه مستحبّ است، ولی اگر مقداری از دو سلام دیگر را بگوید احتیاط واجب انجام سجده سهو است و هرگاه هر سه سلام را
در جایی كه نباید سلام دهد از روی اشتباه بگوید دو سجده سهو برای همه
كفایت می كند.
مسأله 1103ـ اگر سجده سهو واجب را بعد از سلام نماز عمداً به جا نیاورده معصیت كرده و باید هرچه زودتر به جا آورد، ولی نمازش باطل نیست.
مسأله 1104ـ اگر شك دارد كاری كه موجب سجده سهو می شود انجام داده یا نه، چیزی بر او نیست و اگر شك كند دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار سجده سهو، همان دو سجده كافی است.
[210]
دستور سجده سهو
مسأله 1105ـ سجده سهو به ترتیب زیر است بعد از نماز بلافاصله نیّت سجده سهو می كند و بعد به سجده می رود و می گوید: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سپس سر از سجده بر می دارد و می نشیند، دوباره به سجده می رود و همان ذكر را می گوید و بعد از آن كه سر از سجده برداشت تشهّد می خواند و سلام می دهد و احتیاط آن است كه در تشهّد به مقدار واجب اكتفا كند و تنها به سلام آخر قناعت نماید.
مسأله 1106ـ سجده سهو باید رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پیشانی را نیز بر چیزی گذارد كه سجده نماز بر آن جایز است.
قضای سجده و تشهّد فراموش شده
مسأله 1107ـ هرگاه كسی یك یا چند سجده نماز را فراموش كرد باید قضای آن را بعد از نماز به جا آورد (البته اگر دو سجده از یك ركعت فراموش شود نماز باطل است) همچنین اگر تشهّد را فراموش نماید باید بلافاصله بعد از نماز آن را قضا كند و علاوه بر قضای سجده و تشهّد باید برای هر كدام بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو به جا آورد (ولی چنان كه قبلاً نیز گفته شد تشهّد سجده سهو، كفایت از تشهّد فراموش شده می كند).
مسأله 1108ـ در قضای سجده و تشهّد فراموش شده تمام شرایط نماز مانند طهارت و قبله و شرطهای دیگر لازم است و باید بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.
مسأله 1109ـ اگر یك سجده و تشهّد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده اوّل قضا كند و اگر نداند كدام یك را اوّل فراموش كرده
[211]
احتیاطاً یك سجده و بعد یك تشهّد و بار دیگر یك سجده به جا می آورد، تا یقین كند سجده و تشهّد رابه ترتیبی كه فراموش كرده قضا كرده است.
مسأله 1110ـ هرگاه بعد از نماز كاری كند كه صورت نماز را به هم می زند یا نماز را باطل می كند (مثل این كه پشت به قبله كند) باید قضای سجده و تشهّد را به جا آورد و نماز را بنابر احتیاط واجب اعاده كند و اگر كاری كند كه سجده سهو می آورد، بعد از قضای سجده یا تشهّد احتیاط آن است كه سجده سهو به جا آورد.
مسأله 1111ـ اگر شك دارد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا كند و اگر می داند یكی را فراموش كرده، امّا نمی داند كدام یك بوده، هر دو را قضا كند و هر كدام را اوّل به جا آورد مانعی ندارد.
مسأله 1112ـ هرگاه علاوه بر قضای سجده یا تشهّد، سجده سهو نیز بر ذمّه او باشد، باید بعد از نماز اوّل سجده یا تشهّد را قضا كند و بعد سجده سهو را به جا آورد.
مسأله 1113ـ هرگاه شك كند كه آیا قضای سجده یا تشهّد فراموش شده كه بر عهده او بود بعد از نماز به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته سجده یا تشهّد را قضا نماید و اگر گذشته نیز بنابر احتیاط واجب باید قضای آن را به جا آورد و نماز او صحیح است.
مسأله 1114ـ برای قضای سجده یا تشهّد، بعد از نماز نیّت می كند، سپس همان سجده یا تشهّد را بدون اللّه اكبر و چیز اضافی دیگر قضا می كند و بعد بنابر احتیاط سجده سهو به جا می آورد.
خلل در اجزاء و شرایط نماز
مسأله 1115ـ اگر چیزی از واجبات نماز را عمداً كم و زیاد كند نماز او باطل است، امّا اگر به واسطه ندانستن مسأله باشد اگر آن جزء از اركان نماز است، نماز باطل می شود و اگر غیر اركان است، نمازش صحیح است به شرط این كه جاهل قاصر باشد،
[212]
یعنی دسترسی برای یادگرفتن مسأله نداشته باشد.
مسأله 1116ـ هرگاه سهواً چیزی از اجزای نماز را كم و زیاد كند اگر از اركان نماز باشدنماز باطل است واگر از غیراركان باشد نماز صحیح است و در صورتیكه شرایطی مثل وضو یا غسل انجام نشده باشد نماز باطل است، خواه عمداً باشد یا سهواً.
مسأله 1117ـ اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، باید آن را به جا آورد و نمازش صحیح است، ولی اگر بعد از سلام متوجّه شود چنانچه كاری كه نماز را عمداً و سهواً باطل می كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام داده نماز باطل است و اگر انجام نداده باید بلافاصله ركعت های فراموش شده را به جا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط واجب آن است كه سجده سهو برای سلام بی جا انجام دهد.
مسأله 1118ـ هرگاه بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده، یا پشت به قبله به جا آورده، باید آن را اعاده كند و اگر وقت گذشته قضا نماید، امّا اگر سهواً نماز را به طرف راست یا چپ خوانده نماز باطل نیست.
1ـ شكهایی كه نماز را باطل می كند و آن 8 قسم است.
2ـ شكهایی كه نباید به آن اعتنا كرد و آن 6 قسم است.
3ـ شكهای صحیح و آن 9 قسم است كه شرح همه آنها در مسائل آینده به خواست خدا می آید.
1ـ شكهای باطل
مسأله 1047ـ شكهای هشتگانه ای كه نماز را باطل می كند به شرح زیر است:
1ـ شك در ركعتهای نماز دو ركعتی مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در نمازهای مستحب دو ركعتی نماز را باطل نمی كند.
2ـ شك در ركعتهای نماز سه ركعتی (مغرب).
3ـ شك در نماز چهار ركعتی هرگاه یك طرف شك ،یك باشد، مثل این كه شك كند یك ركعت خوانده یا سه ركعت.
4ـ شك در نمازهای چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم در حالی كه یك طرف شك دو باشد (مانند شك دو و سه قبل از اتمام دو سجده).
5ـ شك بین دو و پنج یا بیشتر از پنج.
6ـ شك بین سه و شش یا بیشتر (البتّه این شكها كمتر اتّفاق می افتد ولی در عین حال باید حكم آن روشن شود).
7ـ شك بین چهار و شش یا بیشتر، ولی در اینجا احتیاط واجب آن است كه مانند شك چهار و پنج عمل كند، یعنی بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد
[199]
از نماز دو سجده سهو به جا آورد و سپس نماز را دوباره بخواند.
8ـ شك در عدد ركعتهای نماز كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است.
مسأله 1048ـ اگر یكی از شكهای باطل در اثناء نماز برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بشكند، بلكه باید اوّل مقداری فكر كند اگر شك پابرجا شود، نماز را رها كند.
2ـ شكهایی كه اعتبار ندارد
مسأله 1049ـ شكهایی كه نباید به آنها اعتنا كرد به شرح زیر است:
1ـ شكّ بعد از محل
2ـ شكّ بعد از سلام
3ـ شكّ بعد از گذشتن وقت نماز
4ـ شكّ كثیرالشّك یعنی كسی كه زیاد شك می كند.
5ـ شكّ امام و ماموم
6ـ شكّ در نمازهای مستحبّی و شرح هر یك از اینها در مسائل آینده می آید.
اوّل: شكّ بعد از محل
مسأله 1050ـ هرگاه در اثناء نماز بعد از گذشتن محل چیزی، شك كند آن را به جا آورده یا نه مثل این كه بعد از داخل شدن در ركوع، شك در حمد و سوره كند و یا بعد از ورود در سجده شك در ركوع كند، در هیچ یك از این موارد نباید به شكّ خود اعتنا كند، خواه جزء بعدی ركن باشد یا غیر ركن.
مسأله 1051ـ هرگاه در آیات حمد یا سوره شك كند، مثلاً موقعی كه وارد آیه دوم شده شك كند آیه اوّل را خوانده یا نه یا وارد كلمه ای از یك آیه شده، شك كند كلمه قبل را خوانده باید بنابر احتیاط برگردد و آن را به قصد قربت به جا آورد و بعد دنبال آن را ادامه دهد.
مسأله 1052ـ هرگاه بعد از ركوع یا سجود بداند ذكر واجب را گفته امّا نمی داند با
[200]
شرایط و بطور صحیح انجام داده یا نه، به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1053ـ اگر در حال برخاستن شك كند تشهّد را به جا آورده یا نه یا در حالی كه به سجده می رود شك كند ركوع را به جا آورده یا نه احتیاط واجب آن است كه برگردد و به جا آورد.
مسأله 1054ـ كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند هرگاه موقعی كه حمد و تسبیحات می خواند شك كند سجده یا تشهّد را به جا آورده یانه، باید اعتنا نكند، امّا اگر پیش از آن كه مشغول حمد و تسبیحات شود شك كند باید به جا آورد.
مسأله 1055ـ هرگاه قبل از گذشتن محل، شك كند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر ركن باشد نمازش باطل می شود و اگر ركن نباشد صحیح است.
مسأله 1056ـ هرگاه بعد از گذشتن محل، شك كند و طبق دستور، اعتنا نكرده و بگذرد، بعد متوجّه شود كه آن عمل مشكوك را انجام نداده، هرگاه وارد ركن بعد نشده باید برگردد و به جا آورد و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحیح است، مگر آن كه آن جزء مشكوكی كه ترك شده ركن باشد.
مسأله 1057ـ هرگاه شك كند كه «سلام» نماز را گفته یا نه یا شك كند درست گفته یا نه چنانچه وارد نماز دیگری شده، یا مشغول كاری است كه نماز را به هم می زند،و از حال نمازگزار بیرون رفته باید به شكّ خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینهاست باید برگردد و سلام را بگوید.
دوم: شكّ بعد از سلام
مسأله 1058ـ هرگاه بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بود یا نه خواه شك مربوط به عدد ركعتهای نماز باشد یا شرایط نماز، مانند قبله و طهارت و یا اجزای نماز مانند ركوع و سجود، به شكّ خود اعتنا نمی كند.
سوم: شكّ بعد از وقت
مسأله 1059ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز را خوانده یا نه یا حتّی گمان كند نخوانده است، به شك اعتنا نكند، ولی هرگاه پیش از گذشتن وقت نماز شك كند، باید نماز را به جا آورد، حتّی اگر گمان دارد نماز را خوانده كافی نیست.
مسأله 1060ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده، ولی نداند به نیّت ظهر بوده یا عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیّت ما فی الذّمّه (یعنی نمازی كه بر او واجب است) خواه ظهر یا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یكی از آن دو نماز را به جا آورده ولی نداند مغرب بوده یا عشا بایدهم نماز مغرب را قضا كند و هم عشا را.
چهارم: شكّ كثیرالشّك
مسأله 1061ـ «كثیرالشّك» یعنی كسی كه زیاد شك می كند نباید به شكّ خود اعتنا كند، خواه در عدد ركعات نماز باشد، یا در اجزای نماز، یا شرایط نماز.
مسأله 1062ـ كثیرالشّك كسی است كه بگویند زیاد شك می كند و اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند یا در سه نماز پشت سرهم شك كند كثیرالشّك است.
مسأله 1063ـ هرگاه به خاطر یك حالت فوق العاده مانند بیماری، غضب یا مصیبت موقّتاً گرفتار حالت كثرت شك شود باید به شكّ خود اعتنا كرده و مطابق احكام آن رفتار كند.
مسأله 1064ـ منظور از اعتنا نكردن به شك این است كه آن طرف را كه به نفع اوست بگیرد، مثلاً اگر شك كند سجده یا ركوع را به جا آورده، بنا بگذارد كه به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، یا اگر شك كند نماز صبح را دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.
مسأله 1065ـ كسی كه فقط در یك مورد نماز زیاد شك می كند (مثلاً در حمد و
[202]
سوره) چنانچه در چیزهای دیگر شك كند باید به دستور شك عمل نماید، تنها درموردی كه زیاد شك می كند اعتنا نخواهد كرد، همچنین اگر كسی در نماز معیّنی مانند نماز صبح زیاد شك می كند، فقط در آن باید اعتنا نكند و نیز اگر كسی در مكان مخصوصی ( مثلاً وقتی در میان جمع نماز می خواند) زیاد شك می كند فقط در همان جا اعتنا به شكّ خود نمی كند.
مسأله 1066ـ هرگاه انسان شك كند كثیرالشّك شده یا نه بنا می گذارد بر این كه كثیرالشّك نشده و بعكس اگر كثیرالشّك بوده، تا یقین نكند به حال معمولی برگشته، باید به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1067ـ كسی كه زیاد شك می كند اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه (مانند ركوع) و به آن اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده است، چنانچه وارد ركن بعد نشده باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، ولی اگر غیر ركن باشد و بعد یادش بیاید كه به جا نیاورده، چنانچه وارد ركن بعد نشده به جا می آورد و اگر وارد ركن بعد شده بر نمی گردد و نمازش صحیح است.
مسأله 1068ـ اشخاص وسواسی باید به یقین و شكّ خود عمل نكنند بلكه مطابق اشخاص معمولی عمل كنند خواه یقین برای آنها حاصل شود یا نه، و الاّ در بسیاری از موارد نمازشان باطل خواهد بود.
پنجم: شكّ امام و مأموم
مسأله 1069ـ اگر امام جماعت در عدد ركعتهای نماز شك كند، مثلاً نداند سه ركعت خوانده یا چهارركعت هرگاه مأموم بداند چهار ركعت خوانده با علامتی به امام می فهماند و امام باید مطابق آن عمل كند و بعكس اگر امام می داند چند ركعت خوانده، ولی مأموم شك می كند، باید از امام پیروی كند و به شكّ خود اعتنا نكند.
مسأله 1070ـ برای آگاه كردن امام ممكن است به عدد ركعات نماز دست بر زانو
[203]
بزند، یا «اللّه اكبر» بگوید و یا به هر ترتیب دیگر كه سخن گفتن و كاری بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولی نباید قبل از امام برخیزد و نماز خود را ادامه دهد.
ششم: شكّ در نماز مستحبّی
مسأله 1071ـ هرگاه در عدد ركعتهای نماز مستحبّی شك كند مخیّر است بنا را بر كمتر بگذارد یا بیشتر، مگر این كه طرف بیشتر، نماز را باطل كند كه در این صورت بنا را بر كمتر می گذارد، مثلاً اگر شك میان یك و دو كند مخیّر است بنا را بر یك یا دو بگذارد، امّا اگر شك در میان دو و سه كند حتماً بنا را بر دو، می گذارد.
مسأله 1072ـ كم و زیاد شدن ركن در نافله نیز اشكال دارد.
مسأله 1073ـ شك در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شك در حمد یا ركوع كند چنانچه محل آن نگذشته است باید به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نكند.
مسأله 1074ـ در نمازهای مستحبّی بنابر احتیاط واجب باید به ظنّ و گمان خود عمل كند، تا آنجا كه نماز را باطل نمی كند، مثلاً اگر گمانش به دو ركعت می رود بنا بر آن بگذارد و اگر گمانش به سه ركعت می رود باید بنا بر همان دو بگذارد.
مسأله 1075ـ نمازهای مستحب سجده سهو ندارد، یعنی اگر كاری كند كه در نمازهای واجب سجده سهو دارد، در نمازهای مستحب سجده سهو لازم نیست، همچنین سجده و تشهّد فراموش شده در نمازهای مستحب قضا ندارد.
مسأله 1076ـ هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شك كند آن را به جا آورده یا نه، اعتنا نكند و اگر وقت باقی است به جا آورد.
3ـ شكهای صحیح
مسأله 1077ـ چنانچه گفته شد شك در عدد ركعتهای نمازهای چهار ركعتی در نُه صورت صحیح است:
[204]
اوّلـ شك میان «دو و سه» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنابگذارد كه سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یك ركعت نماز احتیاط ایستاده به دستوری كه بعداً گفته می شود به جا آورد و اگر در سجده دوم بعد از ذكر واجب شك كند بنا بر احتیاط واجب همین دستور را عمل كند، بعداً نماز را هم اعاده نماید (این حكم در تمام مواردی كه شك باید بعد از تمام كردن سجده دوم باشد جاری است).
دوّمـ شك میان «سه و چهار»: كه در هر جای نماز باشد بنابر چهار می گذارد و نماز را تمام كرده و بعداًزآن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نشسته، به جا می آورد.
سومـ شك میان «دو و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: كه باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.
چهارمـ شك میان «دو و سه و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو ركعت نشسته به جا آورد.
پنجمـ شك میان «چهار و پنج» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا می آورد.
ششمـ شك میان «چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند تا شك او تبدیل به سه و چهار شود و بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند بعد یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نشسته به جا می آورد و احتیاط واجب آن است كه نماز را نیز اعاده كند.
هفتمـ شك بین «سه و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به دو و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می كند، سپس دو ركعت نماز احتیاط ایستاده به جا می آورد و بنابر احتیاط واجب اصل نماز را نیز اعاده می كند.
هشتمـ شك بین «سه و چهار و پنج» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به
[205]
دو و سه و چهار برمی گردد، بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تكمیل كرده، سپس دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دوركعت نشسته به جا می آورد و احتیاطاً اصل نماز را اعاده می كند.
نهمـ شك میان «پنج و شش» در حال ایستاده: باید بنشیند و شك او به چهار و پنج بر می گردد، نماز را تمام كرده و دو سجده سهو به جا می آورد و بنابر احتیاط اصل نماز را اعاده می كند.
مسائل متفرّقه شكّیّات
مسأله 1078ـ هرگاه یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نمی تواند نماز را بشكند، بلكه باید به دستورهای بالا عمل كند و در مورد تمام شكها باید قبلاً كمی فكر كند اگر یقین به هیچ طرف حاصل نشد و یا گمان در مواردی كه معتبر است بر هیچ طرف قرار نگرفت، چنانچه از شكهای باطل باشد نماز را رها می كند و اگر از شكهای صحیح باشد به دستور آن عمل می نماید.
مسأله 1079ـ ظن و گمان در ركعات نماز در حكم یقین است، یعنی باید بنابر گمان بگذارد و نماز را ادامه دهد، ولی اگر در ركعت اوّل و دوم باشد احتیاط واجب این است كه نماز را بعداً نیز اعاده كند.
مسأله 1080ـ هرگاه در ابتدا گمانش به یك طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوی شد و حالت شك پیدا كرد، باید به دستور شك عمل كند و بعكس اگر نخست حالت شك داشت و بعد گمانش بیشتر به یك طرف شد، باید مطابق گمان عمل كند، ولی اگر شك از شكهایی است كه نماز را باطل می كند و پا برجا شد باید نماز را از سر گیرد و مبدّل شدن آن به ظن اثری ندارد.
مسأله 1081ـ كسی كه نمی داند حالتی كه برای او پیدا شده است شك است یا ظن باید به احكام شك عمل كند.
مسأله 1082ـ هرگاه مشغول تشهّد است، یا وارد ركعت بعد شده و شك كند آیا دو
[206]
سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتّفاق بیفتد صحیح است برای او پیش آید (مثلاً شك میان دو و سه) باید بنا بگذارد كه سجده ها را به جا آورده و به دستور شك عمل كند و نمازش صحیح است، ولی اگر قبل از گذشتن از محلّ سجده شك كند نمازش باطل است.
مسأله 1083ـ هرگاه شكّ او از بین برود و شكّ دیگری به جای آن پیدا شود، باید به شكّ دوم عمل كند، مثلاً اگر شك در میان دو و سه بود، بعد یقین كرد سه ركعت را خوانده و شكّ میان سه و چهار كرد، باید به دستور شكّ سه و چهار عمل كند.
مسأله 1084ـ هرگاه می داند در وسط نماز شكّ كرده، امّا نمی داند مثلاً شكّ دو و سه بوده، یا دو و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نیز اعاده نماید.
مسأله 1085ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكّی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دوركعت نشسته بخواند، باید یك ركعت نماز نشسته به جا آورد و اگر شكّی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند باید دو ركعت نشسته به جا آورد، همچنین در سایر شكها.
مسأله 1086ـ كسی كه نماز ایستاده می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله قبل گذشت نماز احتیاط را به جا آورد و بعكس كسی كه نماز نشسته می خواند اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.
طریقه نماز احتیاط
مسأله 1087ـ نماز احتیاط كه برای شك در ركعتهای نماز به جا آورده می شود به این ترتیب است كه بعد از سلام نماز باید فورا نیّت نماز احتیاط كند و اللّه اكبر
[207]
بگوید و حمد را بخواند (و سوره را ترك كند) بعد به ركوع رود و مانند نمازهای معمولی سجده نماید، اگرنماز احتیاط او یك ركعت است بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت است بعد از دو سجده یك ركعت دیگر را مثل ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.
مسأله 1088ـ نماز احتیاط اذان و اقامه و سوره و قنوت ندارد و حمد را باید آهسته بخواند، حتّی احتیاط واجب آن است كه «بسم اللّه» را نیز آهسته بگوید ودر میان اصل نماز و نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام ندهد.
مسأله 1089ـ هرگاه قبل از خواندن نماز احتیاط متوجّه شود نمازی را كه خوانده است درست بوده، نماز احتیاط لازم نیست و اگر در وسط نماز احتیاط بفهمد می تواند آن را رها كند.
مسأله 1090ـ هرگاه پیش از خواندن نماز احتیاط متوجّه شود كه ركعتهای نمازش كم بوده، مثلاً به جای چهار ركعت سه ركعت خوانده، چنانچه كاری كه نماز را باطل كند انجام نداده باید آن مقدار را كه كم خوانده است انجام دهد و برای سلام بی جا احتیاطاً دو سجده سهو به جا می آورد و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده باید نماز را اعاده كند.
مسأله 1091ـ هرگاه بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش درست به اندازه نماز احتیاط بوده (مثلاً در شك میان سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز راسه ركعت خوانده) نمازش صحیح است و اگر بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده بنابر احتیاط واجب باید كسری نماز را بلافاصله به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند و اگر بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل كند انجام نداده، احتیاط واجب این است كسری نماز را به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1092ـ اگر كسی شك كند نماز احتیاطی كه بر او واجب بوده به جا آورده است یا نه،چنانچه بعد از وقت نماز باشد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر هنوز وقت
[208]
نماز باقی است در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده باید نماز احتیاط را بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند به جا آورده است احتیاط واجب آن است كه نماز احتیاط را بخواند و نماز را هم اعاده كند.
مسأله 1093ـ دستور نماز احتیاط از نظر كم و زیاد كردن ركن و اجزای غیر ركن و شك در به جا آوردن اجزا مانند سایر نمازهای واجب است.
مسأله 1094ـ اگر در عدد ركعتهای نماز احتیاط نیز شك كند باید بنا را بر بیشتر بگذارد، امّا اگر طرف بیشتر نماز را باطل می كند، بنا را بر كمتر می گذارد و نمازش صحیح است.
مسأله 1095ـ برای كم و زیاد كردن اجزاء نماز احتیاط از روی سهو، سجده سهو واجب نیست.
مسأله 1096ـ اگر در نماز احتیاط تشهّد یا سجده را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه بعد از سلام، قضای آن را به جا آورد.
مسأله 1097ـ هرگاه قضای سجده یا قضای تشهّد یا سجده سهو بر او واجب شده و در عین حال نماز احتیاط نیز بر او واجب است باید اوّل نماز احتیاط را به جا آورد، بعد قضای سجده یا تشهّد را و بعد سجده سهو را.
مسأله 1098ـ احكامی كه درباره شكّ و سهو و ظنّ در نمازهای واجب روزانه گفته شد، در سایر نمازهای واجب نیز عیناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دوركعت چون شك او در نماز دو ركعتی است نماز باطل می شود، همچنین سایر احكام شكّ و سهو و ظنّ.
مواردی كه سجده سهو واجب است
مسأله 1099ـ برای چند چیز بنابر احتیاط واجب باید بعد از نماز دو سجده سهو به دستوری كه گفته می شود به جا آورد:
[209]
1ـ كلام بی جا، یعنی سهواً به گمان این كه نماز تمام شده حرف بزند.
2ـ سلام بی جا، یعنی مثلاً در ركعت دوم نماز چهار ركعتی سلام بدهد.
3ـ سجده فراموش شده.
4ـ تشهّد فراموش شده.
5ـ به جای ایستادن سهواً بنشیند، یا به جای نشستن برخیزد.
6ـ در شكّ میان چهار و پنج بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجده سهو بجا آورد و برای كم و زیاد كردن غیر اینها سجده سهو مستحبّ است.
احكام سجده سهو
مسأله 1100ـ اگر چیزی را غلط خوانده و دوباره بطور صحیح بخواند سجده سهو ندارد.
مسأله 1101ـ اگر در نماز چند كلمه یا چند جمله بگوید بطوری كه از صورت نمازگزار خارج نشود وهمه آن یكی حساب شود، دوسجده سهو برای همه كافی است.
مسأله 1102ـ هرگاه اشتباهاً «اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» را
بگوید سجده سهو واجب نیست، بلكه مستحبّ است، ولی اگر مقداری از دو سلام دیگر را بگوید احتیاط واجب انجام سجده سهو است و هرگاه هر سه سلام را
در جایی كه نباید سلام دهد از روی اشتباه بگوید دو سجده سهو برای همه
كفایت می كند.
مسأله 1103ـ اگر سجده سهو واجب را بعد از سلام نماز عمداً به جا نیاورده معصیت كرده و باید هرچه زودتر به جا آورد، ولی نمازش باطل نیست.
مسأله 1104ـ اگر شك دارد كاری كه موجب سجده سهو می شود انجام داده یا نه، چیزی بر او نیست و اگر شك كند دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار سجده سهو، همان دو سجده كافی است.
[210]
دستور سجده سهو
مسأله 1105ـ سجده سهو به ترتیب زیر است بعد از نماز بلافاصله نیّت سجده سهو می كند و بعد به سجده می رود و می گوید: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سپس سر از سجده بر می دارد و می نشیند، دوباره به سجده می رود و همان ذكر را می گوید و بعد از آن كه سر از سجده برداشت تشهّد می خواند و سلام می دهد و احتیاط آن است كه در تشهّد به مقدار واجب اكتفا كند و تنها به سلام آخر قناعت نماید.
مسأله 1106ـ سجده سهو باید رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پیشانی را نیز بر چیزی گذارد كه سجده نماز بر آن جایز است.
قضای سجده و تشهّد فراموش شده
مسأله 1107ـ هرگاه كسی یك یا چند سجده نماز را فراموش كرد باید قضای آن را بعد از نماز به جا آورد (البته اگر دو سجده از یك ركعت فراموش شود نماز باطل است) همچنین اگر تشهّد را فراموش نماید باید بلافاصله بعد از نماز آن را قضا كند و علاوه بر قضای سجده و تشهّد باید برای هر كدام بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو به جا آورد (ولی چنان كه قبلاً نیز گفته شد تشهّد سجده سهو، كفایت از تشهّد فراموش شده می كند).
مسأله 1108ـ در قضای سجده و تشهّد فراموش شده تمام شرایط نماز مانند طهارت و قبله و شرطهای دیگر لازم است و باید بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.
مسأله 1109ـ اگر یك سجده و تشهّد را فراموش كند احتیاط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده اوّل قضا كند و اگر نداند كدام یك را اوّل فراموش كرده
[211]
احتیاطاً یك سجده و بعد یك تشهّد و بار دیگر یك سجده به جا می آورد، تا یقین كند سجده و تشهّد رابه ترتیبی كه فراموش كرده قضا كرده است.
مسأله 1110ـ هرگاه بعد از نماز كاری كند كه صورت نماز را به هم می زند یا نماز را باطل می كند (مثل این كه پشت به قبله كند) باید قضای سجده و تشهّد را به جا آورد و نماز را بنابر احتیاط واجب اعاده كند و اگر كاری كند كه سجده سهو می آورد، بعد از قضای سجده یا تشهّد احتیاط آن است كه سجده سهو به جا آورد.
مسأله 1111ـ اگر شك دارد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه واجب نیست قضا كند و اگر می داند یكی را فراموش كرده، امّا نمی داند كدام یك بوده، هر دو را قضا كند و هر كدام را اوّل به جا آورد مانعی ندارد.
مسأله 1112ـ هرگاه علاوه بر قضای سجده یا تشهّد، سجده سهو نیز بر ذمّه او باشد، باید بعد از نماز اوّل سجده یا تشهّد را قضا كند و بعد سجده سهو را به جا آورد.
مسأله 1113ـ هرگاه شك كند كه آیا قضای سجده یا تشهّد فراموش شده كه بر عهده او بود بعد از نماز به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته سجده یا تشهّد را قضا نماید و اگر گذشته نیز بنابر احتیاط واجب باید قضای آن را به جا آورد و نماز او صحیح است.
مسأله 1114ـ برای قضای سجده یا تشهّد، بعد از نماز نیّت می كند، سپس همان سجده یا تشهّد را بدون اللّه اكبر و چیز اضافی دیگر قضا می كند و بعد بنابر احتیاط سجده سهو به جا می آورد.
خلل در اجزاء و شرایط نماز
مسأله 1115ـ اگر چیزی از واجبات نماز را عمداً كم و زیاد كند نماز او باطل است، امّا اگر به واسطه ندانستن مسأله باشد اگر آن جزء از اركان نماز است، نماز باطل می شود و اگر غیر اركان است، نمازش صحیح است به شرط این كه جاهل قاصر باشد،
[212]
یعنی دسترسی برای یادگرفتن مسأله نداشته باشد.
مسأله 1116ـ هرگاه سهواً چیزی از اجزای نماز را كم و زیاد كند اگر از اركان نماز باشدنماز باطل است واگر از غیراركان باشد نماز صحیح است و در صورتیكه شرایطی مثل وضو یا غسل انجام نشده باشد نماز باطل است، خواه عمداً باشد یا سهواً.
مسأله 1117ـ اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، باید آن را به جا آورد و نمازش صحیح است، ولی اگر بعد از سلام متوجّه شود چنانچه كاری كه نماز را عمداً و سهواً باطل می كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام داده نماز باطل است و اگر انجام نداده باید بلافاصله ركعت های فراموش شده را به جا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط واجب آن است كه سجده سهو برای سلام بی جا انجام دهد.
مسأله 1118ـ هرگاه بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده، یا پشت به قبله به جا آورده، باید آن را اعاده كند و اگر وقت گذشته قضا نماید، امّا اگر سهواً نماز را به طرف راست یا چپ خوانده نماز باطل نیست.